श्रीगणेशपुराणे उपासनाखण्डे
त्रिंशतितमोऽध्यायः
अहल्याधर्षणं
॥ नारद उवाच ॥
कदाचिदमरावत्यां शक्रं दृष्टुं गतोऽस्म्यहम् ।
स मां सम्पूज्य विधिवदुवाचावनतो भृशम् ॥ १ ॥
॥ इन्द्र उवाच ॥
किञ्चिदाश्चर्यभूतं मे सन्तोषाय मुने वद ।
भ्रमसे सर्वलोकांस्त्वं विदितं सर्वमस्ति ते ॥ २ ॥
श्रीगणेशपुराणे उपासनाखण्डे एकोनत्रिंशोऽध्यायः
नारदागमनं
॥ मुनिरुवाच ॥
तस्मिन्वटे समासीनः कस्मिंश्चिद्दिवसे नृपः ।
दूराद्ददर्श देवर्षिं नारदं मुनिपुङ्गवम् ॥ १ ॥
ननाम प्रार्थयामास क्षणं विश्राम्यतामिति ।
उत्ततार नभोमार्गान्नारदः करूणानिधिः ॥ २ ॥
श्रीगणेशपुराणे उपासनाखण्डे
अष्टाविंशतितमोऽध्यायः
प्रायोपवेशनं
॥ ब्रह्मोवाच ॥
ततो रूक्माङ्गदोऽपश्यदृषिं वाचक्नविं शुभम् ।
मुकुन्दां तस्य पत्नीं च स्निग्धमञ्जुलभाषिणीम् ॥ १ ॥
अतिश्रान्तो नरपतिर्नमश्चक्र उभावपि ।
तस्मिन्मुनौ गते स्नातुं ययाचे नृपसत्तमः ॥ २ ॥
श्रीगणेशपुराणे उपासनाखण्डे
सप्तविंशोऽध्यायः
रूक्माङ्गदाभिषेक वर्णनं
॥ व्यास उवाच ॥
क उपायस्तु मुनिना विश्वामित्रेण धीमता ।
कृपावता तु भीमाय कथितस्तं वदस्व मे ॥ १ ॥
मन्मनोमोहपटलं मृत्योरिव विनिःसृतम् ।
तत्कथामृतपानेन पितामह मृता यथा ॥ २ ॥
श्रीगणेशपुराणे उपासनाखण्डे
षड्विंशोऽध्यायः
परम्परावर्णनं
॥ विश्वामित्र उवाच ॥
एकस्मिन्दिवसे शुभग्रहयुतेलग्ने शुभे वासरे ।
योगे चारुफले जने च नगरे नानाविधे मेलिते ।
मालां रत्नमयीं ददौ नरपते राज्ञी करेणोः करे ।
सम्प्रार्थ्य द्विरदं कुरुष्व नृपतिं लोकेषु यस्ते मतः ॥ १ ॥
तामाज्ञां प्रतिगृह्य वारणपतिः संरञ्जितो धातुभि-
र्बभ्राम द्विजबन्दिचारणगणैराशासितः सर्वतः ।
नानावाद्यकरैर्वृतौ नृपभटै राज्यार्थिभिः पूरूषै-
र्जिघ्रन् सर्वजनं सभापरिगतं यातो बहिः पत्तनात् ॥ २ ॥
श्रीगणेशपुराणे उपासनाखण्डे
पञ्चविशोऽध्यायः
संस्कार वर्णनं
॥ विश्वामित्र उवाच ॥
शृणु राजन् महाश्चर्यं दैवकालकृतं शुभम् ।
कौण्डिन्ये नगरे राजा चन्द्रसेनो महामतिः ॥ १ ॥
स्वकर्मपरिपाकेन निधनं कालयोगतः ।
अगमद् दिव्ययानेन धर्मबाहुल्यतो दिवम् ॥ २ ॥
तच्च नागरिकाः श्रुत्वा हाहाकारं प्रचक्रिरे ।
धावमाना ययुस्तत्र त्यक्त्वा कार्याण्यनेकशः ॥ ३ ॥
श्रीगणेशपुराणे उपासनाखण्डे चतुर्विंशोऽध्यायः
श्रीगणेशपुराणे उपासनाखण्डे
विंशतितमोऽध्यायः
दक्षस्तुतिः
॥ ब्रह्मोवाच ॥
ततः स ब्राह्मणान् साधून् दैवज्ञान् वेदनिष्ठितान् ।
आकार्य प्रतिपूज्यादौ रत्नवासोधनादिभिः ॥ १ ॥
पृष्ट्वा तान् दक्ष इत्येव नामचक्रे सुतस्य सः ।
जपमन्त्रप्रयोगांश्च चकारौषधसञ्चयान् ॥ २ ॥
स्वयं च द्वादशाब्दानि चकार परमं तपः ।
पुत्ररोगविमुक्त्यर्थं स्वसन्तानस्य वृद्धये ॥ ३ ॥
श्रीगणेशपुराणे उपासनाखण्डे
एकोनविंशतितमोऽध्यायः
कमलापुत्र वर्णनं
॥ भृगुरुवाच ॥
श्रुत्वाख्यानमिदं व्यासः षडर्णं विधिमप्यथ ।
पुनरूचे विधातारं नातिपूर्णाशयो यथा ॥ १ ॥
॥ व्यास उवाच ॥
सिद्धक्षेत्रस्य माहात्म्यं गणनाथस्य चैव हि ।
श्रुतं पापहरं सर्वं कामपुण्यविवर्धनम् ॥ २ ॥
पुनश्च वद मे ब्रह्मन् विनायककथानकम् ।
तृप्तिं न याति परमां पिबन्नपि कथामृतम् ॥ ३ ॥
श्रीगणेशपुराणे उपासनाखण्डे अष्टादशोऽध्यायः
सिद्धक्षेत्रोत्पत्ति कथनं
॥ सोमकान्त उवाच ॥
कथ जजाप हरिः कुत्र वा मन्त्रमुत्तमम् ।
सिद्धिं चावाप स कथं वद मे तत् सविस्तरम् ॥ १ ॥
॥ भृगुरुवाच ॥
सिद्धिक्षेत्रमितिख्यातं भुवि सिद्धिकरं परम् ।
तत्र गत्वा महाविष्णुस्तताप परमं तपः ॥ २ ॥
ध्यायन् विनायकं देवं षडक्षरविधानतः ।
आराधयामास तदा जित्वा खानि प्रयत्नतः ॥ ३ ॥
श्रीगणेशपुराणे उपासनाखण्डे
सप्तदशोऽध्यायः
मन्त्रोपदेश
॥ मुनिरुवाच ॥
यावदुत्तिष्ठते विष्णुस्तावत्ताभ्यां त्रिविष्टपम् ।
आक्रान्तमिन्द्रसदनं याम्यं कौबेरमेव च ॥ १ ॥
तौ दृष्ट्वा सर्वतो देवाः पलायनपरा बभुः ।
निपेतुर्बभ्रमुः केचिन्मुमूर्च्छुश्चस्खलुः परे ॥ २ ॥
ततो देव्या विनिर्मुक्तो निद्रया हरिरीश्वरः ।
आश्वास्य सर्व देवाँस्ताँस्ताम्भ्यां युद्धं चकार ह ॥ ३ ॥
श्रीगणेशपुराणे उपासनाखण्डे चतुर्दशोऽध्यायः
श्रीगणेशपुराणे उपासनाखण्डे त्रयोदशोऽध्यायः
श्रीगणेशपुराणे उपासनाखण्डे अष्टमौऽध्यायः
नाना पक्षिनिवारणं
॥ भृगुरूवाच ॥
इति तेनोदितं वाक्यं मुहुर्ग्लानिं प्रकुर्वतः ।
करुणायुतमाकर्ण्य नोद्भिन्नं हृदयं तव ॥ १ ॥
वज्रात् सारतरं किन्नु ब्रह्मणा त्वयि निर्मितम् ।
हिंसनाद् बहुजन्तूनां मनुष्याणां सहस्रशः ॥ २ ॥
अतिनिष्ठुरतां प्राप्तं कृतघ्नस्येव मानसम् ।
अवोचस्त्वं ततस्तन्तु कृतान्त इव निष्ठुरः ॥ ३ ॥
भृगोराश्रम गमनं
॥ सूत उवाच ॥
इति तद्वचनं श्रुत्वा च्यवनो भृगुनन्दनः ।
त्वरया स्वमुपादाय कलशं जलसम्भृतम् ॥ १ ॥
दुःखित परदुःखेन तूष्णीमेवागमद् गृहम् ।
तं भृगुः परिपप्रच्छ विलम्बकारिणं सुतम् ॥ २ ॥
॥ भृगुरुवाच ॥
किमपूर्वं त्वया दृष्टं लक्ष्यसे चकितो यथा ।
विलम्बश्च कथं जातो वद पुत्र ! ममाग्रतः ॥ ३ ॥
सुधर्माच्यवन संवाद
॥ श्रीसूत उवाच ॥
ततो मातरमभ्येत्य स्नेहकातरया धिया ।
तां जगाद कथं मातस्त्यजसेऽनपराधिनम् ॥ १ ॥
॥ पुत्रोवाच ॥
सहैव यातु पुत्रोऽयमिति वाच्यस्त्वया पिता ।
तववाक्यानुरोधेन यदि मां सह नेष्यति ॥ २ ॥
तदा वां सेवनं कुर्यां न मे राज्ये मतिस्तथा ।
किं तद्राज्यं सुखं दद्याद्भवद्भ्यां रहितस्य मे ॥ ३ ॥
श्रीगणेशपुराणे उपासनाखण्डे चतुर्थोऽध्यायः
श्रीगणेशपुराणम् उपासनाखण्डम् तृतीयोऽध्यायः
सोमकान्तस्य पुत्रेभ्य उपदेशः, आचारादि निरूपणम्
॥ सूत उवाच ॥
तत उत्थाय राजास गृहीत्वा दक्षिणेकरे ।
पुत्रं विवेश हर्म्याग्रं यत्र मन्त्रयते सदा ॥ १ ॥
यत्र सिंहासनं दिव्यं काञ्चनं बहुरत्नयुक् ।
मुक्ताप्रवालरचितं भातिशक्रपदं यथा ॥ २ ॥
तत्रासतुः पितापुत्रौ भातोद्वावप्यनेकधा ।
प्रतिरत्नं गतौ यस्मात्समुदायवृताविव ॥ ३ ॥
आचारं प्रथमं प्राह नीतिं नानाविधां नृपः ।
पुत्राय करुणायुक्तो यशसे स्वकुलस्य च ॥ ४ ॥
श्रीगणेशपुराणम् उपासनाखण्डम् द्वितीयोऽध्यायः
सोमकान्तस्य अङ्गेभ्य गलितकुष्ठरोगस्य उद्भवः, वन गन्तुं च विचार
॥ ऋषयः उचुः ॥
श्रीगणेशपुराणस्य महिमा यादृशो मुने ।
कथ्यतां कृपया शीघ्रं सोमकान्तप्रसङ्गतः ॥
श्रूयतामृषयः सर्वे सोमकान्तस्य दुष्कृतम् ।
अकस्मादभवत्तस्य गलत्कुष्ठोऽतिदुःखदः ॥ १ ॥
धर्मशीलस्य राज्ञोऽथ पूर्वकर्मविपाकतः ।
शुभं वाप्यशुभं कर्म न मुञ्चति नरं क्वचित् ॥ २ ॥
यस्यां यस्यामवस्थायां कृतं भवति कर्म यत् ।
तस्यां तस्यामवस्थायां भुज्यते प्राणिभिर्ध्रुवम् ॥ ३ ॥
दुःखसागरमग्नोऽभूदप्लवो जलधौ यथा ।
वेदनामलभद् बह्विं भुजङ्गेनेव दंशितः ॥ ४ ॥
नानाक्षतसमाकीर्णः स्त्रवद्रक्तस्ततस्ततः ।
पूयशोणितवान् राजा कृमिभिर्विह्वलीकृतः ।
अस्थिशेषोऽभवद्राजा यक्ष्मणेव समावृतः ॥ ५ ॥
चिन्तया व्याकुलीभूतः सर्वैन्द्रियरुजान्वितः ।
ततोऽमात्याञ्जगौ राजा मनः संरूद्ध्य यत्नतः ॥ ६ ॥
|
श्रीगणेशपुराणम् उपासनाखण्डम् प्रथमोऽध्यायः
सोमकान्त वर्णननाम
ॐ नमस्तस्मै गणेशाय
ब्रह्मविद्याप्रदायिने ।
यस्यागस्त्यायते नाम विघ्नसागरशोषणे ॥
॥ ऋषय ऊचुः ॥
सूत सूत महाप्राज्ञ ! वेदशास्त्रविशारद ! ।
सर्वविद्यानिधे त्वत्तो वक्ताऽन्यो नोपलभ्यते ॥ १ ॥
जन्मजन्मान्तरीयं नः स्थितं पुण्यं महत्तरम् ।
तेन सन्दर्शनं जातं सर्वज्ञस्य सतस्तव ॥ २ ॥
वयं धन्यतमा लोके जीवितं नः सुजीवितम् ।
पितरो वेदशास्त्राणि तपांस्याश्रम एव च ॥ ३ ॥
अष्टादशपुराणानि विस्तराच्छ्रावितानि नः ।
अन्यान्यपि हिनः श्रोतुमिच्छास्ति द्विजसत्तम ॥ ४ ॥
शौनकेये महासत्रे सक्ता द्वादशवार्षिके ।
त्वत्कथामृतपानान्नो नान्यद्विश्रामकारणम् ॥ ५ ॥
|
१ - श्रीमहागणपतिस्वरूप प्रणव- मन्त्र — 'ॐ'।
२- श्रीमहागणपति का प्रणव- सम्पुटित बीज-मन्त्र — 'ॐ गं ॐ ।'
३- सबीज गणपति-मन्त्र — ' गं गणपतये नमः ।'
४- प्रणवादि सबीज गणपति-मन्त्र — 'ॐ गं गणपतये नमः ।'
५- नाम - मन्त्र —
(क) ॐ नमो भगवते गजाननाय । (द्वादशाक्षर)
(ख) श्रीगणेशाय नमः । ( सप्ताक्षर )
(ग) ॐ श्रीगणेशाय नमः । (अष्टाक्षर)
६ - उच्छिष्टगणपति-नवार्णमन्त्र —
ॐ हस्ति पिशाचि लिखे स्वाहा ।
विनियोग —ॐ अस्य श्रीउच्छिष्टगणेशनवार्णमन्त्रस्य कङ्कोल ऋषिः, विराट् छन्दः,
उच्छिष्टगणपतिर्देवता, अखिलावाप्तये जपे विनियोगः ।
श्रीगणेशपुराण - एक परिचय
अत्यन्त प्राचीन काल की बात है, सौराष्ट्रदेश के प्रसिद्ध देवनगर में शास्त्र - मर्मज्ञ सोमकान्त नामक धर्मपरायण एक नरेश थे। वे अतिशय सुन्दर, विद्वान्, धनवान्, तेजस्वी एवं पराक्रमी थे। उनकी बुद्धिमती, अनिन्द्य सुन्दरी, धर्मपरायणा सती पत्नी का नाम सुधर्मा था । सुधर्मा के गर्भ से हेमकण्ठ नामक अत्यन्त सुन्दर, शूर, पराक्रमी एवं विद्या- विनय - सम्पन्न पुत्र उत्पन्न हुआ। हेमकण्ठ अपने माता-पिता के सर्वथा अनुकूल था और वह सोमकान्त के शासन-कार्य में दक्षतापूर्वक सहयोग प्रदान करता रहता था । रूपवान्, विद्याधीश, क्षेमंकर, ज्ञानगम्य और सुबल नामक पाँच स्वामिभक्त अमात्य भी राजा सोमकान्त की प्रत्येक रीति से सेवा किया करते । सोमकान्त के राज्य में प्रजा समृद्ध एवं सुखी थी। वह सर्वथा निरापद जीवन व्यतीत करती थी । साधु और ब्राह्मण निश्चिन्त होकर श्रीभगवान् की आराधना किया करते थे। सहसा सोम-तुल्य राजा सोमकान्त को गलितकुष्ठ हो गया। उनके शरीर में सर्वत्र घाव हो गये। उनसे रक्त और पीब बहने लगा। नरेश ने प्रख्यात चिकित्सकों से अनेक उपचार करवाये, किंतु उनसे उनको कोई लाभ नहीं हुआ। यशस्वी नरपति अत्यन्त निर्बल तो हो ही गये थे, उनके व्रणों में कीड़े पड़ गये और उनसे दुर्गन्ध निकलने लगी।
